Cá giáp (danh pháp khoa học: Ostracodermi, nghĩa là “bọc da giáp, bọc da vỏ”) là tên gọi chung để chỉ bất kỳ nhóm cá không hàm, nguyên thủy, đã tuyệt chủng với một số phần nào đó của cơ thể được che phủ bằng một lớp giáp có cấu tạo từ chất xương. Chúng thuộc về đơn vị phân loại được gọi là Ostracodermi, và các hóa thạch của chúng được tìm thấy trong các địa tầng của thời kỳ kỷ Ordovic và kỷ Devon ở Bắc Mỹ và châu Âu. Nói chung chúng thường dài không quá 30 cm (1 ft) và có lẽ là các loài động vật ăn đáy, bơi chậm[1].
Một trong các cải tiến của cá giáp là việc chúng sử dụng mang không phải để kiếm ăn mà chỉ phục vụ cho hô hấp. Ở các dạng sự sống trước đó, nếu chúng có mang thì các mang này được sử dụng cho cả hô hấp lẫn kiếm ăn. Chúng có các túi mang hầu tách biệt dọc theo hai bên đầu, mở thường xuyên nhưng không có nắp mang. Không giống như động vật không xương sống sử dụng chuyển động của các mao để di chuyển thức ăn, cá giáp sử dụng các túi mang nhiều cơ của chúng để tạo ra sức hút nhằm lôi kéo các con mồi nhỏ và chuyển động chậm vào miệng chúng.
Cá giáp tồn tại dưới hai dạng chính, dạng thứ nhất nguyên thủy hơn gọi là Heterostraci (cá vảy lạ) và Cephalaspidomorphi (cá giáp đầu). Cá giáp đầu hoàn thiện hơn cá vảy lạ do chúng có các cơ quan ổn định bên hông giúp cho chúng kiểm soát tốt hơn sự cân bằng của cơ thể khi bơi.
Sau khi có sự xuất hiện của cá có hàm (Placodermi, Acanthodii, cá mập v.v.) khoảng 400 triệu năm trước, phần lớn các loài cá giáp bắt đầu suy giảm và các loài cá giáp cuối cùng đã tuyệt chủng hoàn toàn vào cuối kỷ Devon.
Ostracoderms (Ancient Greek, ὄστρακον+δέρμα “shell-skinned”) are the armored jawless fish of the Paleozoic. The term does not often appear in classifications today because it is paraphyletic or polyphyletic, and thus does not correspond to one evolutionary lineage.[1] However, the term is still used as an informal way of loosely grouping together the armored jawless fishes.
An innovation of ostracoderms was the use of gills not for feeding, but exclusively for respiration. Earlier chordates with gills used them for both respiration and feeding.[citation needed] Ostracoderms had separate pharyngeal gill pouches along the side of the head, which were permanently open with no protective operculum. Unlike invertebrates that use ciliated motion to move food, ostracoderms used their muscular pharynx to create a suction that pulled small and slow moving prey into their mouths.
The first fossil fishes that were discovered were ostracoderms. The Swiss anatomist Louis Agassiz received some fossils of bony armored fish from Scotland in the 1830s. He had a hard time classifying them as they did not resemble any living creature. He compared them at first with extant armored fish such as catfish and sturgeons but later realizing that they had no movable jaws, classified them in 1844 into a new group “ostracoderms” which means “shell-skinned”.[2]
Ostracoderms have heads covered with a bony shield. They are among the earliest creatures with bony heads. The microscopic layers of that shield appear to evolutionary biologists, “like they are composed of little tooth-like structures.”[3] Neil Shubin writes: “Cut the bone of the [ostracoderm] skull open…pop it under a microscope and…you find virtually the same structure as in our teeth. There is a layer of enamel and even a layer of pulp. The whole shield is made up of thousands of small teeth fused together. This bony skull–one of the earliest in the fossil record–is made entirely of little teeth. Teeth originally arose to bite creatures (see Conodonts); later a version of teeth was used in a new way to protect them.”[3]
Ostracoderms existed in two major groups, the more primitive heterostracans and the cephalaspids. The cephalaspids were more advanced than the heterostracans in that they had lateral stabilizers for more control of their swimming.
It was long assumed that pteraspidomorphs and thelodonts were the only ostracoderms with paired nostrils, while the other groups have just a single median nostril. But it has since been revealed that even if galeaspidans have just one external opening, it has two internal nasal organs.[4][5]
After the appearance of jawed fish (placoderms, acanthodians, sharks, etc.) about 420 million years ago, most ostracoderm species underwent a decline, and the last ostracoderms became extinct at the end of the Devonian period. More recent research indicates, however, that fish with jaws had far less to do with the extinction of the ostracoderms than previously assumed, as they coexisted without noticeable decline for about 30 million years.[6]
The Subclass Ostracodermi has been placed in the division Agnatha along with the extant Subclass Cyclostomata, which includes lampreys and hagfishes.